طرحواره (Schema) چیست؟

طرحواره یا Schema در علم روانشناسی شناختی به زمینه گسترده‌ای از واقعیت‌ ها یا تجربیات گفته می‌شود که بطور مداوم در گذشته افراد شکل گرفته است. گره‌هایی است که از کودکی در ذهن شخص ایجاد شده و این گره‌ ها نمی‌گذارند او در ارتباط با دیگران و خود رفتار مناسبی داشته می‌کند. طرحواره‌ های شخصیتی آرامش را از فرد می‌گیرند و در روابط عاطفی، محل کار و خانواده، فرد را دچار مشکلات فراوان می‌ کنند.

تعریف طرحواره از دید “یانگ”

طرحواره چیست؟ در این مقاله به این موضوع می پردازیم . طرحواره‌ ها و تله‌ های ذهنی، باورها و احساسات مهمی در خود و محیط هست که فرد بدون چون و چرا آن‌ها را پذیرفته و در برابر تغییر مقاومت زیادی نشان می‌دهد.

ریشه‌ های ایجاد طرحواره‌ های شخصیتی

• خلق و خوی کودک
• نوع برخورد والدین با نیازهای هیجانی

سبک‌ های مقابله‌ ای ناسازگار 

تسلیم: فرد تسلیم طرحواره می‌ شود و درست بودن طرحواره را می‌ پذیرد و هیچوقت سعی نمی‌کند با طرحواره بجنگد. الگوی طرحواره را تکرار می‌ کند به طوری که در بزرگسالی تجارب دوران کودکی را دوباره زنده‌ می‌کند. آن‌ها از نظر رفتاری افرادی را به عنوان شریک زندگی انتخاب می‌ کند که به احتمال زیاد مانند والد خشمگین با آنها برخورد کند.

اجتناب: وقتی فرد سبک مقابله‌ای اجتناب را به کار می‌برد سعی می‌کند زندگی خود را طوری تنظیم کند که طرحواره هیچوقت فعال نشود. او می‌کوشد با ناآگاهی زندگی کند انگار که اصلاً طرحواره وجود ندارد. ممکن‌است به طور افراطی مشروب بخورد، بی‌بند و باری جنسی داشته باشد، دارو مصرف کند ، وسواس تمیزی پیداکند.

جبران افراطی: وقتی فرد این سبک مقابله را به کار می‌برد می‌جنگد که طرح واره متضادی داشته باشد. اگردر کودکی احساس بی‌ارزشی کند در بزرگسالی تلاش می‌کند فردی کامل و بی‌عیب باشد. اگر در کودکی مطیع بوده در بزرگسالی سعی می‌کند رو در روی همه بایستد. معمولاً چنین افرادی اغراق‌ آمیز و بی‌ ثمر هستند.

تکنیک‌ های طرحواره درمانی

• تکنیک‌ های شناختی
  با استفاده از این تکنیک سعی می‌شود فرد را به این سمت هدایت کنند که طرحواره‌ ها غلط هستند. به عبارت دیگر به فرد کمک می‌کنند که طرحواره‌ها را زیر سؤال ببرد و درستی آن‌ها را بررسی کند.

• تکنیک‌ های تجربی
  زمانی‌که فرد متوجه می‌شود که طرحواره‌ های او غلط هستند، درمانگر از این تکنیک استفاده می‌کند تا در سطح هیجانی هم طرحواره را شکست دهد. مهم‌ترین تکنیک این مرحله، تصویرسازی ذهنی است.

• تکنیک‌ های رفتاری
  در این مرحله درمانگر از فرد می‌خواهد الگوها و عادات رفتاری خود را که بر مبنای طرح واره بوده است را تغییر دهد.

کلام شما « ندای درونی» برای کودک است که او مدام با خود مرور می‌کند. پس طوری سخن بگویید که کودک از مکالمه با خود لذت ببرد.

پیشنهاد می کنیم مقاله محدوده امن ذهنی را نیز حتما مطالعه کنید.

به نقل از thepsychcollective درمورد طرحواره ناسازگار:

یانگ طی تکمیل مطالعات خود به این نتیجه رسید که 18 طرحواره ناسازگار وجود دارد.

در هر مقیاس ، شدت و قدرت طرحواره به صورت یک طیف مشخص می‌شود.

انواع طرحواره‌ های ناسازگار اولیه

در ادامه به انواع طرحواره می پردازیم. طرحواره‌ ها،گره‌ها و باورهای عمیقی هستند که در کودکی در ضمیرناخوداگاه فرد شکل می‌گیرد و خودشان را به تجارب بعدی زندگی تحمیل می‌کنند. در ادامه با تعدادی از مهم‌ترین طرحواره‌ های شخصیتی آشنا می‌شویم؛

بریدگی و طرد‌شدگی که شامل ۵ طرحواره است:

طرحواره رهاشدگی | Abandonment

شخصی که این طرحواره را دارد به طورناخودآگاه منتظر است که عزیزان خود را ازدست بدهد. این فرد فکر می کند دیگران در دسترس او نیستند و نمی‌تواند خیلی به آن‌ها تکیه کرد. او باور دارد که طرف مقابلش او را رها می‌کند و یا از بین میرود و نهایتاً خودش تنها و بی‌پناه می‌ماند.

توصیه میکنم مقاله مهارت تاب آوری رو از دست ندهید!

سبک‌ های مقابله با این طرحواره

تسلیم: همسر یا دوستان خود را از میان افراد غیرقابل دسترس و یا غیرقابل پیش‌بینی پیدا می‌کنند

فرار: به خاطر ترس از رها شدن وارد روابط نمی‌شوند

جبران افراطی: به خاطر ترس از رها شدن سعی می‌کنند بر طرف مقابل خود مسلط شوند و یا او را خیلی کنترل کنند که مبادا رهایشان کند.

طرحواره بی‌ اعتمادی | Mistrust

کسانی که این طرحواره را دارند انتظار دارند که از طرف دیگران ضربه بخورند و فکر می‌کنند مردم نقشه‌هایی دارند که از آن‌ها سوء استفاده کنند.

سبک‌ های مقابله با این طرح واره

تسلیم: همسر بدبین و یا غیر قابل اعتماد را انتخاب می‌کنند.

فرار: به خاطر عدم اعتماد به مردم با کسی وارد رابطه‌ی عاطفی نزدیک نشوند.

جبران افراطی: از دیگران سوء استفاده می‌کنند و یا به دیگران بی‌حرمتی می‌کنند.

طرحواره محرومیت هیجانی | Emotional Deprivation

کمبود محبت: فرد احساس می‌کند هیچ کس به او ابراز احساسات و یا محبت نمی‌کند.

عدم همدلی: احساس می‌کند کسی او را درک نمی‌کند.

محرومیت از حمایت: احساس می‌کند کسی وجود ندارد که بتواند به او تکیه کند.

این افراد در روابط کاری و یا عاطفی یا جذب افراد سرد و بی‌ عاطفه می‌ شوند و یا انتظار عاطفی زیادی از دیگران دارند. بعضی از این افراد هم خیلی وارد روابط عاطفی صمیمی نمی‌ شوند، زیرا فکر می‌ کنند دیگران توجهی به آن‌ ها ندارند.

سبک‌ های مقابله با این طرحواره

تسلیم: انتخاب همسری که محرومیت هیجانی دارد و بیان نکردن خواسته‌ هایش. انتخاب همسری که سرد وبی‌عاطفه است. ارتباط سرد با افراد مهم زندگی؛ عدم تشویق دیگران به خاطر ابراز محبت.

اجتناب: اجتناب از روابط صمیمانه با دیگران.

جبران افراطی: برآورده ساختن نیازها و انتظارات هیجانی همسر و دوستان صمیمی. توقع غیر واقع‌ بینانه که دیگران باید تمام نیازهای او را بر آورده کنند.

طرحواره انزوای اجتماعی | Social isolation

این افراد فکر می‌ کنند به جامعه تعلق ندارند و وصله‌ ی ناجور جامعه هستند.

سبک‌ های مقابله با این طرحواره

تسلیم: در گروه‌ها مشارکت نمی‌ کنند.

فرار: از جمع‌ ها دوری می‌ کنند.

جبران افراطی: برای ملحق شدن به گروه نقش بازی می‌ کند ولی در اصل احساس تعلق به آن نمی‌ کند.

طرحواره شرم و نقص | Defectiveness

این افراد احساس می‌کنند ارزشمند نیستند و به درد جامعه نمی‌ خورند. فرد احساس می‌کند که در مهمترین جنبه‌های شخصیتی‌اش انسانی نامطلوب، بد، حقیر و بی‌ارزش است یا اینکه در نظر افراد مهم زندگی‌ اش فردی منفور و نامطلوب به حساب می ‎آید.

سبک‌ های مقابله با این طرحواره

تسلیم: انتخاب دوستان انتقادگر و طرد کننده، تحقیر خود و قرار دادن خود در موقعیت‌های زیر دست و فرمانبر.

اجتناب: اجتناب از بیان احساسات و افکار واقعی و اجازه ندادن به دیگران برای نزدیک شدن به او.

جبران افراطی: انتقاد و طرد دیگران به گونه‌ای که به نظر می‌رسد خودش هیچگونه عیب و ایرادی ندارد. رفتار انتقادگرایانه یا برتری طلبانه نسبت به دیگران، تلاش برای بی‌نقص جلوه دادن خود.

استقلال و عملکرد مختل شده که شامل ۴ طرحواره است:

طرحواره وابستگی | Dependence

چنین افرادی نمی‌توانند مسئولیتهای روزمره‌ی خود را انجام دهند و به شدت دنبال این هستند که کسی آن‌ها را راهنمایی کند و یا کمک کند که کارهایشان را انجام دهند.

سبک‌ های مقابله با این طرحواره

تسلیم: دنبال همسر و یا دوستان بسیار کمک کننده هستند.

فرار: تصمیمات را به عقب می‌اندازند و مسئولیت مهمی در زندگی بر عهده نمی‌گیرند.

جبران افراطی: با این که نیاز به دیگران دارند ولی بسیار وانمود می‌کنند که به کسی نیاز ندارند.

توصیه می کنم مقاله روانشناسی مثبت رو از دست ندهید!

طرحواره آسیب‌ پذیری | Vulnerability to Harm

این افراد معمولا فکر می‌کنند که قرار است اتفاق وحشتناکی برایشان بیفتد

سبک‌ های مقابله با این طرحواره

تسلیم: از طرف مقابل بسیار سؤال می‌پرسد تا مطمئن شود که مشکلی پیش نمی‌آید و همیشه نگران اتفاقات بد هست.

فرار: ممکن است از هر گونه موقعیت ناشناخته فرار کند.

جبران افراطی: ممکن است به طور افراط گونه‌ای بخواهد خود را شجاع نشان دهد و رفتارهای خطرناکی بروز دهد.

طرحواره خویشتن تحول نیافته | Enmeshment

این افراد احساس می‌کنند که وجودشان در دیگران ادغام شده است و بدون دیگران (مثلاً والدین و یا یک شخص دیگر) هیچ هویت جداگانه‌ای ندارند.

سبک‌ های مقابله با این طرحواره

تسلیم: از رفتار افراد مهم زندگی بسیار تقلید می‌کنند و با کسی ارتباط برقرار می‌کنند که رهبر و فرمانروای آن‌ها است.

فرار: اگر کسی به آن ها بگوید باید خودت مستقل باشی از او کناره‌گیری می‌کنند.

جبران افراطی: گاهی بعضی از این افراد برعکس موارد بالایی به صورت افراط گونه‌ای خود را مستقل نشان می‌دهند و برای کارهای سخت هم درخواست کمک نمی‌کنند.

طرحواره شکست | Failure

این افراد باور دارند که شکست خورده هستند و احساس بی‌کفایتی می‌کنند.

سبک‌ های مقابله با این طرحواره

تسلیم: اصلا خود را قبول ندارند و یا همیشه فکر می‌کنند دیگران کارها را بهتر انجام می‌دهند.

فرار: سرگردان است و دنبال هدف و برنامه‌ریزی برای موفقیت نیست.

جبران افراطی: پیشرفت‌های دیگران را بی‌ارزش جلوه می‌دهند و یا تلاش می‌کنند به گونه‌ای بی‌نقص کارها را به سرانجام برسانند و چون نمی‌توانند دچار استرس فراوان می‌شوند.

محدودیت‌ های مختل که شامل ۲ طرحواره است:

طرحواره استحقاق | Entitlement

این افراد برتری‌جو هستند و توجهی به خواسته‌های دیگران ندارند.

سبک‌ های مقابله با این طرحواره

تسلیم: با همسر و یا افراد مهم زندگی روابط بی‌عاطفه‌ای دارند و به نیازهای طرف مقابل توجهی نمی‌کنند.

فرار: اگر در موقعیتی نتواند برتری طلبی خود را نشان دهد از آن جا می‌روند.

جبران افراطی: این افراد گاهی برعکس عمل می‌کنند و با دادن هدیه‌های پر زرق و برق و یا کارهای ظاهراً خیرخواهانه می‌خواهند نشان دهند که به فکر دیگران هم هستند.

گوش به زنگی بیش از حد و بازداری که شامل ۴ طرحواره است:

طرحواره منفی‌ گرایی | Negativity

بیمارانی که طرحواره منفی‌گرایی/ بدبینی دارند، به جنبه‌های منفی زندگی (مثل درد، مرگ، فقدان، ناامیدی،تعارض و خیانت) خیلی توجه می‌کنند. در حالی که جنبه‌های مثبت را کم ارزش جلوه می‌دهند. این بیماران در حین فعال شدن این طرحواره، معمولاً دست به پیش‌بینی‌های افراطی ‌می‌زنند. مثلاً پیش‌بینی می‌کنند همیشه کارهای شغلی، اقتصادی و بین فردی به طرز اسفناکی اشتباه از آب درمی‌آیند. این بیماران از اشتباه  کردن خیلی می‌ترسند.

سبک‌ های مقابله با این طرحواره

تسلیم: هر اتفاق مثبتی را نادیده می‌گیرند و تلاش می‌کنند جنبه‌های مثبت را بی‌ارزش نشان دهند. ویژگی‌های خوب طرف را نمی‌بیند و در هر چیزی به دنبال یک نکته‌ی منفی است.

فرار: امیدی به بهبود اوضاع ندارند و فکر می‌کنند هرگز مشکلات به پایان نمی‌رسد.

جبران افراطی: بعضی از این افراد ممکن است بعد از مدتی برعکس شوند و مثبت‌نگر خیالی شوند و از واقعیت‌ها دور شوند.

طرحواره بازداری هیجانی | Emotional Inhibition

چنین افرادی خشم، ناراحتی و غم خود را نشان نمی‌دهند، چون می‌ترسند که طرد شوند و یا دیگران را ناراحت کنند. چنین افرادی حتی ممکن است خوشحالی خود را هم نشان ندهند. بازداری افراطی اعمال، احساسات و ارتباطات خود انگیخته که معمولاً به منظور اجتناب از طرد دیگران، احساس شرمندگی و از دست دادن کنترل بر تکانه‌های شخصی صورت می‌گیرد.

سبک‌ های مقابله با این طرحواره

تسلیم: بر منطق و استدلال بسیار تاکید می‌کنند و احساسات را بی‌اهمیت جلوه می‌دهند.

فرار: اگر فعالیتی نیاز به هیجان داشته باشد از آن دوری می‌کنند و یا افراد دارای هیجان را بی‌منطق می‌دانند.

جبران افراطی: بعضی از این افراد برعکس عمل می‌کنند و بدون در نظر گرفتن شرایط به صورت افراطی هیجانات را نشان می‌دهند و حتی ممکن است برای این امر تحت‌تأثیر الکل و مواد مخدر قرار بگیرند.

طرحواره تنبیه‌ گرایی | Punitiveness

بیمارانی که طرحواره تنبیه دارند، بر این باورند که افراد باید به خاطر اشتباهات خود سخت تنبیه شوند. در چنین طرحواره‌ای، تمایل تنبیهی شدیدی وجود دارد نسبت به کسانی که طبق معیارشان عمل نمی‌کنند (حتی خود فرد). بیمارانی که این طرحواره را دارند معمولاً نمی‌توانند از اشتباهات دیگران چشم‌پوشی کنند و آنها را ببخشند، زیرا نمی‌توانند موقعیت‌های مشکل‌زا، نقص‌ها و کمبودهای انسانی را مد نظر قرار دهند و از پذیرش این موارد طفره می‌روند.

دیگر جهت‌ مندی که شامل ۳ طرحواره است:

طرحواره اطاعت | Subjugation

احساس اجبار نسبت به واگذاری افراطی کنترل خود به دیگران، این کار معمولاً برای اجتناب از خشم، محرومیت هیجانی یا انتقاد صورت می‌گیرد. این طرحواره اغلب به صورت اطاعت افراطی همراه با حساسیت بیش از حد نسبت به احساسات دیگران تجلی می‌یابد. این طرحواره منجر به خشمی فرو خورده شده که خود را در قالب یکسری رفتارهای ناسازگارانه مثل پرخاشگری منفعل، طغیان‌های عاطفی کنترل نشده، علایم روان‌تنی، کناره‌گیری از عواطف، برون‌ریزی و سوء مصرف مواد نشان می‌دهد.

سبک‌ های مقابله با این طرحواره

تسلیم: واگذاری حق انتخاب و کنترل موقعیت به دیگران، انتخاب همسر یا افراد مهم زندگی که کنترل کننده‌اند. مهیا کردن شرایط برای دیگران به منظور رسیدن به آرزوهایشان.

اجتناب: اجتناب از موقعیت‌هایی که مستلزم تعارض با دیگران است. اجتناب از کلیه روابط بین فردی. اجتناب از موقعیت‌هایی که خواسته‌هایش با دیگران متفاوت است.

جبران افراطی: نافرمانی در مقابل مراجع قدرت. انجام رفتارهای منفعلانه، پرخاشگرانه یا نافرمانی.

توصیه می کنم مقاله درماندگی آموخته شده رو از دست ندهید!

طرحواره ملاک‌ های سخت گیرانه (معیارهای سرسختانه) | Unrelenting Standards

بیمارانی که طرحواره معیارهای سرسختانه/ عیب‌جویی افراطی دارند، معتقدند باید تلاش کنند تا به معیارهای بلند پروازانه خود دست یابند و این کار را به خاطر اجتناب از عدم تأیید یا خجالت‌زدگی انجام می‌دهند. این طرحواره معمولاً منجر به احساس فشار مداوم و عیب جویی افراطی از خود و دیگران می‌شود.

سبک‌ های مقابله با این طرحواره

تسلیم: تلاش زیاد برای بی نقص جلوه دادن خود.

اجتناب: اجتناب از موقعیت‌ها و تکالیفی که منجر به قضاوت در مورد عملکرد فرد می‌شود. اجتناب از انجام کارها، اهمال‌کاری.

جبران افراطی: بی‌توجهی به معیارها و انجام کارها بدون در نظر گرفتن زمان به صورت شتاب‌‌زده. کنارگذاشتن تمام معیارهای بلند پروازانه و عادت کردن به انجام رفتار پایین‌تر از حد معمول.

طرحواره ایثار | Self-Sacrifice

این افراد نیازهای خود و خانوادهایشان را فدای دوستان و اطرافیان می‌کنند و وقتی کسی چیزی را از آن‌ها بخواهد نمی‌توانند نه بگویند، به همین خاطر علیرغم میل و با خشم درونی معمولاً دنبال انجام کارهای بقیه هستند و خودشان هم احساس می‌کنند که قربانی شده‌اند.

سبک‌ های مقابله با این طرحواره

تسلیم: برای دیگران بیش از حد ایثارگری می‌کنند و توجهی به هدف‌ها و خواسته‌های خود ندارند.

فرار: ممکن است به خاطر ترس از قربانی شدن از دیگران دوری کنند.

جبران افراطی: ممکن است روزی به حالت پرخاشگری و یا افسردگی برسند که چرا دیگران قدر کار آن‌ها را نمی‌دانند و دیگر تصمیم بگیرند که برای هیچ کسی کاری نکنند.

طرحواره خویشتن داری ناکافی | Insufficient Self

چنین افرادی نمی‌توانند بر احساسات خود مدیریت داشته باشند و ممکن است کارهایی انجام دهند که به خود و یا دیگران آسیب برسانند، همچنین این‌ها تحمل ناکامی را ندارند و زمانی که چیزی را میخواهند اگر مشکلی پیش بیاید بسیار آشفته می‌شوند و یا آن هدف را زود رها می‌کنند.

سبک‌ های مقابله با این طرحواره

تسلیم: هیجانات خود را نمی‌ توانند کنترل کنند و یا به صورت افراطی به خوردن و یا تفریح می‌ پردازند.

فرار: ممکن است هدف خاصی برای خود تعیین نکنند و یا در محل کار زیاد توجهی به کار نداشته باشند و به همین خاطر از کار اخراج شوند

جبران افراطی: بعضی از این افراد به صورت افراطی می‌خواهند این مشکل را حل کنند و به همین خاطر به صورت فشرده می‌خواهند کارهای خود را فوراً به اتمام برسانند.

طرحواره پذیرش‌ جویی و جلب توجه | Approval Seeking

تأکید افراطی در کسب تأیید، توجه و پذیرش از سوی دیگران که مانع شکل‌ گیری معنای مطمئن و واقعی از خود می‌ شود. احساس ارزشمندی فرد بیشتر به واکنش‌ های دیگران وابسته است تا به تمایلات طبیعی خودش. گاه این طرحواره با تأکید افراطی بر مقام و منزلت، قیافه و ظاهر، پذیرش اجتماعی، پول یا پیشرفت مشخص می‌ شود و وسیله‌ ای است برای دست یابی به تأیید، تحسین و توجه دیگران (اهداف اولیه از دستیابی به تأیید، تحسین و توجه دیگران کسب قدرت یا توانایی کنترل نیست.)

سبک‌ های مقابله با این طرحواره

تسلیم: برای هر کاری که انجام می‌ دهند در پی جلب توجه دیگران هستند و اگر طرف توجه نکند بسیار اذیت می‌ شوند.

فرار: ممکن است وقتی می‌ بینند کسی مورد توجه است خیلی نسبت به او حسادت کنند و از او دوری کنند.

جبران افراطی: یا وقتی کسی کار مورد پسندی انجام می‌ دهد به شکل نامناسبی او را بی‌ارزش جلوه می‌دهند.

نتیجه‌ گیری

چهار مفهوم اساسی در طرحواره درمانی شامل طرحواره‌ های ناسازگار اولیه، سبک‌های مقابله‌ای، حالات خلقی و نیازهای هیجانی اساسی هستند.

در روانشناسی شناختی، طرحواره، یک الگوی سازمان یافته از تفکر و رفتار است. طرحواره، همچنین می‌تواند به عنوان یک چهارچوب ذهنی از ایده‌های از پیش شکل گرفته شده تعریف شود. همچنین، می‌توان طرحواره را قالب و چهارچوبی که نمایانگر مفاهیم جهان برای فرد است یا یک سیستم سازمان دهی و ادراک اطلاعات جدید دانست.

طرحواره‌ ها، باورهای ناهشیار و ناسازگار دربارهٔ خودمان، دیگران و دنیا هستندکه آنقدر برایمان واقعی و بدیهی‌اند که آن‌ها را واقعیت محض می‌پنداریم و افسار افکار و هیجانات و رفتارهای ما را در دست می‌گیرند و باعث آشفتگی و نارضایتی در روابط عاطفی و بین فردی و شغلی می‌ شوند. با تشکر که تا انتهای مقاله طرحواره چیست و انواع آن در کنار ما بودید.

نویسنده؛ خانم لیلا برکتی | دانش‌ پذیر دوره آموزش مهارت‌ های کوچینگ

برخی از سوالات رایج:

1. طرحواره چیست؟

گره‌ هایی است که از کودکی در ذهن شخص ایجاد شده و این گره‌ ها نمی‌ گذارند او در ارتباط با دیگران و خود رفتار مناسبی داشته می‌ کند. طرحواره‌ های شخصیتی آرامش را از فرد می‌گیرند و در روابط عاطفی، محل کار و خانواده، فرد را دچار مشکلات فراوان می‌کنند.

2. انواع طرحواره شخصیتی چیست؟

طرحواره رهاشدگی – طرحواره بی‌ اعتمادی – طرحواره محرومیت هیجانی – طرحواره انزوای اجتماعی – طرحواره شرم و نقص